Ακρογωνιαίο λίθο των εκάστοτε κοινωνιών, ανά το πέρασμα των αιώνων της ανθρώπινης ύπαρξης και προόδου, αποτελούν τα λεγόμενα «κοινωνικά κατασκευάσματα», τα οποία εμπερικλείουν τους «κώδικες» αξιών και ηθικής, τα κοινωνικώς αποδεκτά ενδυματολογικά, επαγγελματικά και διαπροσωπικά δεδομένα. Όρος, λοιπόν, που αυτομάτως γεννά και κατοχυρώνει την έννοια της διάκρισης και συνεπώς, αβίαστα, αυτήν της «διαφορετικότητας», της παρέκκλισης, δηλαδή, από τα κοινωνικώς «σωστά», «κανονικά» και  «φυσιολογικά» μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, τοποθετημένης σε ένα συγκεκριμένο χωροχρονικό πλαίσιο. Καθίσταται, ωστόσο, καθολικώς αντιληπτή η έννοια «κατασκεύασμα» και η παρεπόμενη χρονική, αλλά και τοπική ρευστότητα που την προσδιορίζει; Ποιοί οι αναδυόμενοι αντίκτυποι της εκούσιας ή ακούσιας αγνόησής της;

Η απάντηση των προαναφερθέντων ερωτημάτων δύναται να δοθεί -ή έστω να προσεγγιστεί- μέσω των δύο κατεξοχήν πρωταγωνιστικών υποθέσεων-προσώπων στα τεκταινόμενα των τελευταίων εβδομάδων. Η ύπαρξη ενός κοινού σημείου τομής μεταξύ της «Δήμητρας της Λέσβου» και του «Μπάμπη του πιλότου» συναρτήσει των αντίστοιχων παρασκηνίων τους, εκ πρώτης όψεως, καθίσταται μηδενική. Εντούτοις, μια διεισδυτικότερη κοινωνιολογική προσέγγιση των θεμάτων δύναται να ανασύρει στην επιφάνεια πολυσήμαντα στοιχεία που απαρτίζουν από κοινού τις νόρμες των πρώτων δεκαετιών του 21^ου αιώνα.

Ο σαφέστερα εμφανής διαχωρισμός του βιολογικού από το κοινωνικό φύλο της Δήμητρας (γεννηθείσα ως Δημήτρης) ή αλλιώς η επικράτηση «θηλυπρεπών» χαρακτηριστικών σε έναν εκ γενετής άνδρα, μάλλον, ήταν αρκετά ώστε ένας συνάνθρωπός μας να ζει στο περιθώριο, επιδεχόμενος απόρριψη, τόσο από την κοινωνία, όσο και από την οικογένειά του, μέχρι το μοιραίο του τέλος. Ήταν, όμως, «ριζοσπαστική» η επιλογή «θηλυπρεπούς» ενδυμασίας και «μη αρρενωπής» κοινωνικής διαντίδρασης ή απλά φυσιολογική;

Η Ιστορία, ένα ισχυρό τεκμήριο

Σε αυτό το σημείο, μπορούμε να επανέλθουμε στην έννοια του «κοινωνικού κατασκευάσματος», ώστε να γίνει αντιληπτό το ασταθές των εννοιών «θηλυπρέπεια» και «αρρενωπότητα». Ποιοί ή ποιές ορίζουν τους όρους αυτούς καθορίζοντας τα όριά τους; Η απάντηση στο ερώτημα είναι «ο άνθρωπος», ο άνθρωπος του εκάστοτε αιώνα, της εκάστοτε ηπείρου, της εκάστοτε χώρας και σαφώς της εκάστοτε κοινωνίας.

Η ίδια η Ιστορία βρίθει από στοιχεία, τα οποία τεκμηριώνουν τα ανωτέρω. Επί παραδείγματι, ο Γάλλος βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ’, ισχυρότατος, πολεμοχαρής άνδρας της Ευρώπης του 17^ου-18^ου αιώνα, σε όλα τα πορτρέτα και τους πίνακες της εποχής του απεικονίζεται με περούκα, χρωματιστά φορέματα, καλτσόν και γοβάκια. Θα μπορούσε σήμερα ο πρόεδρος λ.χ. των ΗΠΑ να εμφανιστεί ομοιοτρόπως σε οποιοδήποτε συνέδριο; Φαινομενικά, ναι, ωστόσο η κοινωνική κατακραυγή της επιλογής του θα ήταν καταστροφική.

Το σύνολο, λοιπόν, των χαρακτηριστικών που παραπέμπουν στην «αρρενωπότητα» και τη «θηλυκότητα» των ατόμων και παράλληλα διαχωρίζουν τη μια κατάσταση από την άλλη αποτελούν ένα τεχνητό -και όχι ουσιαστικό- κοινωνικό δεδομένο, το οποίο αναπροσαρμόζεται και διαφοροποιείται αναλόγως των χρονικών και γεωγραφικών περιπτώσεων. Εν αντιθέσει, όπως, πολύ εύστοχα, ανέφερε και η ίδια η Δήμητρα: «Το ρόδο, όπως και να το πεις, είναι ρόδο». Η εσωτερική, δηλαδή, αντίληψη του εαυτού και η συνακόλουθη συγκρότηση ταυτότητας φύλου δεν εξαρτώνται από χωροχρονικά, γεωγραφικά, κοινωνικά και ενδυματολογικά πλαίσια, αλλά εναπόκεινται στην προσωπική διεργασία του/της καθενός/καθεμίας. 

Τα φαινόμενα απατούν

Στην αντιπέρα όχθη, περί «κώδικα» αξιών και νορμών, εξέχουσας σημασίας κρίνεται και η περίπτωση του «Μπάμπη του πιλότου». Πέραν των πιθανών -ίσως και πρεπουσών- αναδυόμενων συζητήσεων αναφορικά με την Πατριαρχία (αφού ο σύζυγος αποφάσισε για τη ζωή της συζύγου του), μια πιο ξεκάθαρη προσέγγιση του θέματος  αφορά, επανειλημμένα, στα κοινώς αποδεκτά κοινωνικά πρότυπα.

Ένας στερεοτυπικά επιτυχημένος άνδρας, όντας Έλληνας, ορθόδοξος χριστιανός, ετεροφυλόφιλος οικογενειάρχης και επαγγελλόμενος «σεβαστού» λειτουργήματος, κατηγορείται σήμερα για ανθρωποκτονία από πρόθεση (τελεσθείσα σε ήρεμη ψυχική κατάσταση), κακοποίηση ζώου, ψευδή καταγγελία και ψευδή, κατ’ εξακολούθηση, κατάθεση.

Ποιούς, τελικά, πρέπει να «φοβόμαστε»; Αυτούς που προσπαθούν δια πυρός και σιδήρου να ενσωματωθούν στην κοινωνία και τους συμπεριφορικούς της κανόνες, χωρίς να αλλοιώσουν το «είναι» τους ή αυτούς που χρησιμοποιούν την καμουφλαρισμένη τους «κανονικότητα», εκμεταλλευόμενοι τα κοινωνικώς αποδεκτά τους φόντα εις βάρος των υπολοίπων;   

Το «φαίνεσθαι» και το «είναι»

Εν αυτώ, οι δύο υπό εξέταση προσωπικότητες-υποθέσεις αντανακλούν στο δίπολο του «φαίνεσθαι» και του «είναι» με έναν ιδιαίτερα αξιοσημείωτο αναλογικά τρόπο. Αφενός, το «φαίνεσθαι» της Δήμητρας που ξένιζε τον κοινωνικό όχλο έρχεται σε αντίθεση με το «είναι» της, το οποίο δεν αφορούσε παρά σε έναν απλό άνθρωπο που πάσχιζε να καταστεί αποδεκτός από την κοινωνία για αυτό που ήταν. Αφετέρου, το «φαίνεσθαι» του Μπάμπη υπερχείλιζε από «κανονικότητα» και «ευπρεπισμό», ωστόσο το «είναι» του, κάθε άλλο παρά ταυτιζόταν με την εικόνα που έδιδε προς τα έξω.   

Ολοκληρώνοντας, η εκάστοτε αγνόηση του «τεχνητού» των εννοιών, όπως: «αρρενωπότητα», «θηλυκότητα», «κανονικότητα» και «καθωσπρεπισμός», είτε γίνεται εκούσια για σκοπούς εξυπηρέτησης προσωπικών ή και συλλογικών, εν δυνάμει, συμφερόντων, είτε γίνεται ακούσια, εξαιτίας της έλλειψης στοιχειώδους παιδείας. Επομένως, καθίσταται εκ των ων ουκ άνευ αναγκαία η αντίληψη του ευμετάβλητου και της κατασκευασιμότητας των ανωτέρω εννοιών, ώστε να θωρακιστεί η ψυχοσωματική ακεραιότητα και η εν γένει διασφάλιση των ατομικών ελευθεριών απάντων των συμπολιτών μας.

Γράφει Ο Σάββας Σκουφαρίδης, 21 ετών, είναι Τριτοετής Προπτυχιακός Φοιτητής του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας (με κατεύθυνση Ιστορίας) του Πανεπιστημίου Κύπρου. Ενδιαφέρεται για την πολιτισμική ιστορία και την ιστορία των ιδεών.