Όταν έπεσε στα χέρια μου αυτό το τεράστιο βιβλίο γραμμένο με το πολυτονικό σύστημα ήταν όταν ο εκδοτικός έστειλε στα βιβλιοπωλεία τα τελευταία αντίτυπα. Χαρακτηριστική εικόνα στο εξώφυλλο η ηθοποιός Βίβιαν Λι που υποδύθηκε το 1939 την Σκάρλετ Ο’ Χάρα και του Κλαρκ Γκέιμπλ στον ρόλο του Ρεττ Μπάτλερ στην στιγμή πριν δώσουν ένα από τα πιο διάσημα φιλιά του κινηματογράφου. Το βιβλίο ήταν τεράστιο – 1005 σελίδες ιστορίας – κι απ’ την αρχή κατάλαβα πως η Μάργαρετ Μίτσελ δεν είχε σκοπό να εισάγει στην λογοτεχνία άλλη μια αβρή και όμορφη ηρωίδα της υψηλής κοινωνίας. Η Σκάρλετ ήταν ένα πεισματάρικο και κακομαθημένο κορίτσι.
Το βιβλίο ακολουθεί την Σκάρλετ Ο’ Χάρα, κόρη του Τζεραλντ Ο’ Χάρα ενός πλούσιου Ιρλανδού του Αμερικανικού Νότου που συντηρούσε φυτείες μπαμπακιού. Μαθημένη στα λούσα και τις πολυτέλειες η εκρηκτική και πανέμορφη Σκάρλετ, από πείσμα και μόνο, αφήνει την πολυαγαπημένη της φυτεία, την Τάρα και παντρεύεται στην Ατλάντα λίγο πριν ξεσπάσει ο Αμερικανικός Εμφύλιος πόλεμος. Οι μπαμπακοφυτείες του Νότου, οι σχέσεις λευκών και Νέγρων, οι ιδεολογίες των Βόρειων και των Νότιων μπλέκονται με τις ζωές της Σκάρλετ και των κοντινών της ανθρώπων που υποφέρουν απ’ τις ελλείψεις και τις απώλειες, έτοιμοι να κάνουν τα πάντα για την νίκη της Ομοσπονδίας στον πόλεμο.
Αυτό το βιβλίο παρ΄ολ΄αυτά δεν περιτρέχεται καθόλου από επική διάθεση, καμιά μεγάλη κουβέντα περί ιδεολογίας, ηθικής κι αξιοπρέπειας δεν επιβάλλεται στον αναγνώστη. Το βιβλίο αυτό είναι γραμμένο απ’ την πλευρά των ηττημένων. Βλέπεις πως μια κοινωνία υψηλή φτάνει να χάνει όλα αυτά που την κατέστησαν υψηλή και σιγά σιγά να κατρακυλά στον βούρκο της ανέχειας και της φτώχειας. Βλέπεις τον πόλεμο, που σιγά σιγά χάνεται και παρασέρνει μαζί του ζωές, ιδεολογίες και πάθη. Μέσα σ’ αυτήν την δίνη βρίσκεται η ηρωίδα μας, η Σκάρλετ Ο’ Χάρα που καταφέρνει να βγει απ’ αυτόν τον βούρκο που την πνίγει και ν’ ανασάνει ξανά. Όπλα της: το πείσμα, η ανηθικότητά, η ματαιοδοξία και η λαχτάρα της για λεφτά.
Η Σκάρλετ είναι η ατράνταχτη απόδειξη πως ο άνθρωπος δεν αλλάζει ποτέ: “Κι αύριο μέρα είναι” λέει χαρακτηριστικά και δεν διστάζει να προβεί σε οποιαδήποτε ενέργεια, σοκαριστική ή ανήθικη, για να φτάσει να χτίσει ξανά την ζωή που της στέρησε ο πόλεμος. Απ’ το στόμα της δεν θ’ ακούσεις κανέναν “κούφιο” λόγο περί ιδεολογίας, τιμής και περηφάνειας. Τα πάντα μετριόνται και ράβονται σύμφωνα με το χρήμα, “όλα τ’ άλλα είναι κουραφέξαλα”.
Αυτή της η σκληρότητα κρύβεται μονάχα πίσω από γλυκά χαμόγελα και παιχνιδιάρικα βλέμματα, η μόνη της κληρονομιά απ’ την υψηλή καταγωγή της. Μόνο που υπάρχει κάποιος ο οποίος διακρίνει αυτήν την σκληρότητα και δεν μπερδεύεται απ’ τις «μαλαγανιές» της όμορφης Ο’ Χάρα: ο πλοίαρχος Ρεττ Μπάτλερ.
Ο Ρεττ Μπάτλερ, αδιάντροπα κυνικός κι ειρωνικός, ένας άλλος Κύριος Ντάρσυ (βλ. Περηφάνεια και Προκατάληψη), μαγεύεται απ’ την Σκάρλετ – όχι απ’ την γλύκα και την θηλυκότητά της – μα απ’ την σκληρότητα και την ωμότητα με την οποία ζει. Μήπως κι ο ίδιος δεν είναι έτσι; Αν δεν ταιριάζανε…
Η Μάργκαρετ Μίτσελ φτιάχνει ατσαλένιους χαρακτήρες που σου δίνουν τόσο στα νεύρα που καταντούν τόσο πρωτότυποι και τόσο αλησμόνητοι. Πρόκειται για τους πιο αντί-ήρωες ήρωες που έχω συναντήσει μέχρι στιγμής στην λογοτεχνία.
Στο συγκεκριμένο βιβλίο αυτοί που μιλούν δεν είναι μονάχα ηττημένοι, αλλά είναι και οι «κακοί». Για το ποιόν της Σκάρλετ και του Μπάτλερ νομίζω όλοι καταλάβαμε. Όμως το πράγμα δεν τελειώνει εκεί. Για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους: στον Αμερικανικό Εμφύλιο οι Βόρειοι κι οι Νότιοι διχάστηκαν κι ένα απ’ τα κύρια κατηγορώ των Βόρειων ήταν η μεταχείριση μέχρι θανάτου των Νέγρων στις φυτείες μπαμπακιού και στα χωράφια του Νότου. Ακολουθώντας την Σκάρλετ, αυτόματα μπαίνουμε στον κόσμο των Νοτίων οι οποίοι, αν και δεν κακομεταχειρίζονταν(μέσα στο βιβλίο) τους Νέγρους, τους θεωρούσαν πλάσματα κατώτερα, ανήξερα. Βλέπουμε τον αγώνα των Νοτίων για να διατηρηθεί η τάξη πραγμάτων στην οποία είχαν μάθει, δηλαδή οι λευκοί κύριοι στις βίλλες κι οι κατώτεροι “μαύροι” στις φυτείες. Μέσα απ’ αυτό το βιβλίο μιλάνε αυτοί που όλος ο κόσμος μέχρι σήμερα τους καταδίκασε κι εμείς στήνουμε αφτί και τους ακούμε. Βλέπουμε μέχρι και την δημιουργία της Κου-Κλουξ – Κλαν και μπαίνουμε, θέλουμε δεν θέλουμε, στην διαδικασία να καταλάβουμε τα κίνητρα και τις αιτίες που οδήγησαν σ’ αυτήν την πράξη. Εντελώς απρόσμενη η ιστορία σ’ αυτό το βιβλίο, σε διχάζει. Γιατί δεν μπορείς να μην συμπάσχεις με όλους αυτούς που έχασαν τον κόσμο και την θέση τους, με όλους αυτούς που παλεύουν για τα πιστεύω και την χώρα τους. Αλλά δεν μπορείς κιόλας να ξεχάσεις για ποιόν χαμένο κόσμο και για ποια χαμένα πιστεύω μιλάνε. Σε διχάζει.
Το βιβλίο τελειώνει και σ’ αφήνει με μια πικρή γεύση στο στόμα, έναν κόμπο στο στομάχι. Η εκρηκτική Σκάρλετ μπροστά στην θέα ενός νέου Γολγοθά, μπορεί να άφησε πίσω της ό, τι την κράταγε απ’ την καλοσύνη, όμως κάποια πράγματα έμειναν ίδια: το πείσμα και η δύναμή της. Κλείνοντας, όταν έφτασα στο τέλος ένιωσα θλίψη… γιατί ήταν σαν ν’ αποχαιρετούσα εκείνη τη στιγμή δικούς μου ανθρώπους.